یکی از ملزومات رفاه در کشورها، رشد اقتصادی مثبت است. یعنی زمانی‌که رشد اقتصادی، افزایشی شود؛ وضعیت رفاه جامعه نیز ارتقا می‌یابد. یکی از مؤلفه‌های مهم در خصوص سرچشمه بهبود وضعیت اقتصادی در هر محیط‌جغرافیایی، وضعیت جمعیت و تحولات آن است.

در همین راستا، نگارنده در این یادداشت تحقیقی در نظر دارد، به تبیین اثرات مبحث جمعیت بر وضعیت اقتصادی و رفاه ایران بپردازد. همچنین قصد دارد به شبهات جریان شبه‌علمی پیرو نظریات تاریخ مصرف‌گذشته مالتوسی، پاسخ دهد. همان گروهی که با پژوهش‌سازی، بدنبال این است که انگاره تأثیر منفی جمعیت بر اقتصاد را در اذهان عمومی، تثبیت کند.

تغییرات جمعیتی و نقش آن در عرضه نیروی کار و در نتیجه رشد تولید، می‌تواند در رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی هر کشور نقش بسزایی ایفا کند. یکی از عوامل مؤثر بر تحولات جمعیتی، تطور در میزان باروری است که خود به‌شدت عرضۀ نیروی‌کار را تحت تأثیر قرار می‌دهد. امروزه، برخی از اقتصاددانان بر این عقیده‌اند که مؤلفه‌های جمعیتی قادر است به‌عنوان یک عامل اساسی، اثرات منفی کاهش باروری بر رشد اقتصادی را بهبود ببخشد. این درحالی است که در سال‌های اخیر، پیری جمعیت در حالت کلی و به‌ویژه کاهش باروری، نگرانی‌هایی را برای اقتصاد در سطح جهانی و اکثر جوامع درحال توسعه از جمله ایران، ایجاد کرده‌است.

در همین زمینه، تغییرات ساختار سنی جمعیت که منجر به سالخوردگی جمعیت در زمان حال یا آینده می‌شود، بر مؤلفه‌های مهم اقتصادی مانند نیروی کار، تولید، تصمیمات مربوط به پس‌انداز و مصرف، بهره‌وری، تورم و غیره تأثیر می‌گذارد و خصوصاً اینکه سالخوردگی جمعیت به طور مستقیم بر اندازه نیروی‌کار تأثیر می‌گذارد. از این رو، با مطالعه گذار ساختار سنی جمعیت، می‌توان فرصت‌ها و چالش‌های حال و آینده جمعیت را تشخیص داد.

ایران الان در بازه پنجره جمعیتی قرار دارد، این دوره فرصت زمانی از تحولات جمعیتی یک کشور است که در آن فعالیت به حداکثر می‌رسد و نوعی ساختار جمعیتی مطلوب برای شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی فراهم می‌شود. در حال حاضر، با توجه به ماهیت گذار جمعیتی و تغییرات ساختار سنی مرتبط با آن، سهم جمعیت سنین فعالیت در ایران افزایش یافته و این فرآیند موجب گشوده شدن پنجره فرصت و سود جمعیتی فراروی اقتصاد کشور شده است. پنجره جمعیتی دوره‌ای است که در آن، کمتر از یک- سوم جمعیت خارج از سنین فعالیت (زیر ۱۵ سال و ۶۵ سال و بالاتر) و بیشتر از دو-سوم جمعیت در سنین فعالیت (۶۴-۱۵ ساله) قرار گیرند.

با توجه به افزایش نسبت جمعیت سنین فعالیت و کاهش نسبت‌های وابستگی سنی، ایران در سال ۱۳۸۵ وارد فاز پنجره جمعیتی شده است. همانطور که در نمودار بالا مشخص شده است، فاز پنجره جمعیتی، یک وضعیت موقت در ساختار جمعیتی کشور است. اندازه و زمان‌بندی این بازه بیشتر به روندهای گذشته مرگ‌ومیر و بویژه باروری وابسته است. علاوه براین، نباید نقش مهاجرت را در این زمینه فراموش کرد. براین اساس، فاز پنجره جمعیتی ایران در سال ۱۳۸۵، باز شده و برای چهار دهه باز می‌ماند و از سال ۱۴۳۰ به بعد با افزایش جمعیت سالمند، به تدریج بسته خواهد شد (عزتی, مظفری, & علیلو, ۱۳۹۸). البته درصورت کاهش ناگهانی و سریع نرخ باروری کل در ایران، فرصت پنجره جمعیتی زودتر از دست خواهد رفت.

همچنین، بدنه‌ی دانش و ادبیات پژوهشی موجود درباره‌ی مناسبات جمعیت و توسعه مؤید آن است که تحولات کمی و کیفی جمعیت این استعداد و قابلیت را دارد که روی مؤلفه‌های خاص توسعه تأثیرگذار باشد، درحالی‌که از آنها تأثیر نیز می‌پذیرد (محمدپور, بخشی دستجردی, جعفری, & اثنی‌عشری, ۱۳۹۲).

با این وجود، اگر رشد جمعیت و سرانه تولید ناخالص داخلی کاملاً ً مستقل باشند؛ نرخ رشد جمعیت به وضوح به نرخ‌های رشد اقتصادی بالاتر منجر خواهد شد. در این راستا، بسیاری از کارشناسان معتقدند که تنها رشد سرانه تولید ناخالص داخلی به بهبود رفاه اقتصادی منجر خواهد شد. از سوی دیگر، اگر رشد جمعیت سبب رشد سرانه تولید شود؛ نرخ رشد جمعیت بالاتر، بسته به ماهیت اثرات آن بر تولید ناخالص داخلی سرانه، به رشد اقتصادی بالاتر یا کم‌تر کمک خواهدکرد (E.Wesley , ۲۰۱۷).

پیری جمعیت در کشورهایی مانند ژاپن به این معنی است که از یک گروه نسبتاً ً کوچک‌ترِ جوانان در سن کار خواسته خواهد شد، تا از تعداد بازنشستگان در حال افزایش، حمایت کنند. این مسئله نیز رشد اقتصادی را کاهش می‌دهد. بنابراین، ساختار سنی جمعیت یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار بر رشد اقتصادی کشورها به‌شمار می‌رود.

رشد جمعیت و روند صعودی تولیدناخالص داخلی ایران طی چهار دهه اخیر

در همین راستا، جولیان سیمون، اقتصادان شهیر امریکایی، معتقد است در بلندمدت، رشد جمعیت تأثیر مثبتی بر توسعه دارد. افزایش جمعیت، اگر با هدف ارتقا و توانمندسازی جمعیت دنبال شود؛ محرک رشد اقتصادی خواهد بود و تأثیر تغییرات پویایی جمعیت در بلندمدت در بهبود رفاه اقتصادی احساس خواهد شد (Inayah, 2020).

همچنین برمبنای داده‌های بانک جهانی، سرانه تولید ناخالص داخلی با وجود افزایش جمعیت در ایران، روند صعودی را طی کرده‌است؛ هرچند در این میان به دلیل اثرات تحریم‌های اقتصادی، این مسئله با فراز و نشیب همراه شده است. با این وجود، همانگونه که در تصویر زیر قابل مشاهده است، جمعیت ایران طی ۵ دهه اخیر از ۲۲.۵ میلیون نفر سال ۱۳۳۵ تا سال ۱۴۰۱، ۴ برابر افزایش یافته و به بیش از ۸۴.۷ میلیون نفر رسیده است.

از سوی دیگر، با وجود رشد جمعیت ایران، آنچه از شواهد، آمارها و اطلاعات موجود برمی‌آید، نشان می‌دهد که در طول دهه‌های اخیر، گام‌های مهم، مؤثر و موفقی در جهت کاهش فقر و افزایش رفاه خانوارهای ایرانی برداشته شده است. شاخص‌های مختلف رفاهی مانند سطح سواد، امید به زندگی، کاهش مرگ و میر نوزادان و مادران، طول عمر زنان و… همگی با رشد قابل ملاحظه‌ای همراه بوده‌اند و تردیدی نیست که این رشد، نقش مهمی در افزایش سطح رفاه خانوارها داشته است (اطلس رفاه ایرانیان, ۱۳۹۹).

با توجه به مطالب ارائه شده، مشخص است رشد جمعیت در بازه بلندمدت، یکی از مؤلفه‌های مثبت در افزایش سطح رفاه ایرانیان، به‌شمار می‌رود. بنابراین شایسته است همه‌ی مردم نسبت به رابطه رشد جمعیت و افزایش سطح رفاه با دید بازتر و مثبت‌تری بنگرند.

موضوعی که هم با مفاهیم و آموزه‌های ارزشمند اسلامی-ایرانی ما سازگار است؛ و هم با مطالعه سیر تاریخی توسعه در ایران.